پایان ماه ذی‌القعده سالروز شهادت غریبانه جوانترین شمع هدایت و نهمین اخترتابناک آسمان امامت و ولایت است. امام محمد بن علی بن موسی، جوادالائمه(ع) 17 سال امامت کرد و در 25 سالگی به شهادت رسید. هر چند که ایشان در بین امامان شیعه جوان‌ترین امام در هنگام شهادت بود اما در عمر کوتاه خود و در دوره‌ای که فرقه‌های مختلف اسلامی و غیر اسلامی در میدان رشد و نمو پیدا کرده و دانشمندان بزرگی در این دوران زندگی می‌کردند و علوم و فنون سایر ملتها پیشرفت نموده و کتاب‌های زیادی به زبان عربی ترجمه و در دسترس قرار گرفته بود، وارد بحث‌های علمی می‌شد. امام جواد(ع) با سرمایه خدایی امامت که از سرچشمه ولایت مطلقه و الهام ربانی مایه گرفته بود، احکام اسلامی را مانند پدران و اجداد بزرگوارش گسترش داد و به تعلیم و ارشاد پرداخت و به مسائل بسیاری پاسخ گفت.

گفت‌وگوی ما با حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدجواد یاوری سرتختی، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) و پژوهشگر تاریخ تشیع درباره امامی است که در سنی کم راهبری شیعیان را بر عهده گرفت و با علم و دانش خود دشمنان را ذلیل کرد.

امام جواد(ع) و وحدت در جامعه اسلامی

دکتر یاوری در ابتدا با اشاره به عصر امام جواد(ع) می‌گوید: امام جواد(ع) در وضعیتی عهده دار منصب امامت شدند که مسیر حکومت از نگاه قدسی و الهی به نگاه زمینی تنزل پیدا کرده بود و در این نگاه دین و ارزش‌ها، معنویت، اخلاق و باورها و سنت نبوی جایگاهی نداشت. اما تمام تلاش امام جواد(ع) احیای کلام الهی و سیره و سنت نبوی و حرکت جامعه اسلامی به سمت سعادت، معنویت و برقراری عدل الهی بود. ضمن اینکه راههای برقراری ارتباط با ایشان و امکانات مالی حاصل از وجوه شرعی در وضعیت بد و نابسامانی قرار داشت به همین دلیل شرایط برای ازهم پاشیده شدن جامعه شیعی مساعد بود. آن حضرت(ع) باوجود کنترل توسط مأمون، با استفاده از تجربه اجتماعی امام هشتم(ع) کوشید تا به رغم همه تنگناها و فشارها، با ایجاد وحدت بین مسلمانان، مردم را برای عبور به دوره غیبت و استقبال از عصر اجتهاد آماده کرده و و جامعه شیعیان عصر خود را سامان دهد.

ایشان ادامه می‌دهد: امام جواد(ع) در دوران امامت خود، با اوضاع خاصی به لحاظ سیاسی و اجتماعی مواجه بود. همزمانی حاکمیت مأمون و معتصم با دوران حیات آن حضرت از یکسو و وضعیت اجتماعی سیاسی جامعه به ویژه فعالیت فرقه‌های انحرافی و مذاهب شیعی از سوی دیگر آن حضرت را بر آن داشت تا برای تحقق هدف راهبردی خود که رهبری جامعه شیعیان و در امان نگه داشتن آنان از جور و ستم حکام وقت بود، گذشته از تصریح بر امامت خود و آشکار کردن علم و دانش و مبارزه با جریان‌های انحرافی برای ایجاد وحدت بین مسلمانان نیز تلاش کند.

غریب‌ترین و مظلوم‌ترین امام معصوم(ع)

این پژوهشگر تاریخ اسلام یادآور می‌شود: مأمون با مخالفین حکومت از اهل سنت و شیعیان برخورد جدی داشت. در تاریخ آمده است که او به شیعیان قم حمله کرد و در بغداد و مناطق دیگر، اشاعره یا اهل حدیث که مخالف مأمون بودند یا ایده‌های مذهبی و اعتقادی خاصی داشتند به زندان انداخته با آنان برخوردی جدی می‌کرد. بنی عباس به خاطر توجه و اهتمامی که به موجودیت و سرنوشت آینده خود داشتند، با برخی از گروه‌هایی که سازش با آنها منافع اساسی‌شان را تأمین می‌کرد و موجب تحکیم و تثبیت موقعیتشان در میان مردم می‌شد، سازش و تبانی کرده و آنان را به دستگاه خود جذب می‌کردند تا با سلاحی برنده‌تر بتوانند فرزندان پیامبر(ص) را از صحنه اندیشه‌ها خارج کنند. به عنوان نمونه در دوران امام جواد(ع) فرقه معتزله به رشد و شکوفایی رسیده بود زیرا از حمایت همه جانبه و امکانات مادی و معنوی حکمرانان عباسی، مأمون و معتصم برای ضربه زدن به مخالفان خود، به ویژه شیعیان و بیرون کردن آنها از صحنه برخوردار بود.

دکتر یاوی به غربت و مظلومیت امام جواد(ع) اشاره کرده و تصریح می‌کند: تمام دوران قبل از امامت و بیشتر دوران امامت امام جواد(ع) با حکومت مأمون مصادف بود. اوج مظلومیت امام جواد(ع) نیز اینجاست. ایشان در چنین فضایی از طرفی داماد همین مأمون بود و از طرف دیگر آزادی عمل امام(ع) محدود شده و هیچ کاری نمی‌توانست انجام دهد. دلیل دیگر این مظلومیت بیت‌الحکمه بود. البته برای تاسیس بیت‌الحکمه در زمان هارون و قبل از آن تلاش هایی شده بود اما در زمان مأمون به رونق رسید. هدف مأمون از تأسیس بیت الحکمة کاستن محبوبیت و مرجعیت علمی امام جواد(ع) و اهل بیت(ع) بین مردم بود. در آن زمان کتاب‌های فلسفه و منطق و علوم دیگری مانند طب، نجوم، علوم طبیعی و... به زبان های مختلف ترجمه می‌شد.

مرجعیت علمی امام جواد(ع)

عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) در پاسخ به چگونگی رفتار شیعیان و امام جواد(ع) در برابر این رویداد تاریخی و تمدنی توضیح می‌دهد: بیت‌الحکمه محلی برای جمع آوری تاریخ و ترجمه علوم به زبان‌های مختلف در زمینه ریاضیات، نجوم، فلسفه، منطق، طب، آیین اداری، ادبی، نجوم، مهندسی و هنر و... بود. از بین این علوم برخی مانند فلسفه و منطق تاثیری مستقیم در مبانی و فرآیند آموزش و پژوهش داشت و می‌توانست رشد و توسعه ابعاد مختلف تمدن در سرزمینی اسلامی یا توسعه نظام فکری و آموزشی و توجه دادن عموم مردم به این فعالیت را در پی داشته باشد تا ذهن مردم را از رجوع به نظام آموزشی و فکری اهل بیت(ع) بازدارند و به عبارت دیگر بیت الحکمه بدیل ائمه اطهار(ع) شود. شیعیان با کمک امام جواد(ع) به رصد احوال علمی و آموزشی پرداخته و بخشی از این علوم را توضیح می‌دادند.

دکتر یاوری تصریح می‌کند: شیعیان فعالانه وارد این عرصه شده و با مرجع قرار دادن امام جواد(ع) در نظام آموزشی و پژوهشی، پاسخ سوال و شبهات خود را از ایشان دریافت می‌کردند و بدین صورت از انحراف شیعیان جلوگیری می‌شد. اقدام مهم دیگر تربیت شاگردانی بود که از طریق آنان نظام فکری شیعه به مردم آموزش داده شود. آنان در حالت تدافعی توان نظام آموزش و پژوهش شیعه را به نمایش می‌گذاشتند. هر چند در عصر امام جواد(ع) مظلومیت ظاهری بر امام جامعه شیعیان وجود داشت اما مدیریت امام جواد(ع) به گونه ای بود که آن فضا را شکست و جامعه شیعی را چنان به خوبی مدیریت کرد که با سلامتی و صلابت از آن بحران عبور کرد.